Με αφορμή τη γιορτή των Τριών Ιεραρχών

Από τη θεολόγο του σχολείου μας Π.Θηλυκού

Η ελληνική εκπαίδευση παραδοσιακά τιμά στα πρόσωπα των τριών ιεραρχών, Βασιλείου του Μεγάλου, Γρηγορίου του Θεολόγου και Ιωάννη του Χρυσοστόμου, το πρότυπο του «πεπαιδευμένου ανθρώπου».

Η ζωή και το έργο τους πολυσήμαντο, η δραστηριότητά τους πολύπλευρη, η συγγραφική τους κληρονομιά πλούσια. Σπουδαστές ακόμα και οι τρεις δεν συμβιβάστηκαν με μετριότητες. Αφοσιώθηκαν στις σπουδές που αγάπησαν και κατάφεραν να μη γίνουν αποδέκτες ξερών γνώσεων, αλλά δυναμικοί φορείς της αλήθειας που μπορεί να μεταστοιχειώνεται σε ζωή, ανάλογα με τις ανάγκες της κάθε στιγμής και περίστασης. Αγωνίστηκαν για μια καθολική αλλαγή των ανθρώπινων πραγμάτων με προοπτική το ευαγγελικό ιδανικό και έτσι υπήρξαν εραστές του θείου και της ζωής, φιλάνθρωποι, ξεχωριστοί, πρωτοποριακοί και ασυμβίβαστοι, όπως πρέπει να είναι κάθε πνευματικός άνθρωπος.

Οι τρείς Ιεράρχες ζητάνε από τους χριστιανούς της εποχής τους να ανακαλύψουν την αυθεντική θρησκευτικότητα, αυτή που απελευθερώνει τον άνθρωπο, μακριά από δεισιδαιμονίες, προλήψεις και φόβους. Αντιδρούν σε μια επιφανειακή πνευματικότητα, σε έναν ακίνδυνο Χριστιανισμό, σε μια πίστη που τυφλώνει.

Οι κοινωνικές τους θέσεις είναι τόσο σύγχρονες και ριζοσπαστικές που νομίζει κανείς πως έχουν γραφεί μόλις τον προτελευταίο αιώνα και μάλιστα κατά τα διαστήματα των μεγάλων κοινωνικών επαναστάσεων και συγκρούσεων. Στον Μέγα Βασίλειο όπως και στον Ιωάννη τον Χρυσόστομο η κοινωνική αδικία, δημιούργημα της κακής διανομής του πλούτου κριτικάρεται με δριμύτητα. Οι κοινωνικές ανισότητες δεν είναι θέλημα Θεού λέει ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος. Το πρόβλημα της ανισοκατανομής των αγαθών δεν αποδίδεται στο θέλημα του Θεού, ούτε σε φυσικές αιτίες και τυχαία γεγονότα αλλά σε συγκεκριμένες ενέργειες αυτών που κατέχουν την εξουσία και τον πλούτο.

Οι τρεις Πατέρες πιστεύουν ξεκάθαρα πως η μανία του πλούτου και τα συμφέροντα των ισχυρών ευθύνονται για την κατάντια των κοινωνιών, την πείνα, την εγκατάλειψη, τους πολεμους. Στηρίζουν με κάθε τρόπο τους φτωχούς, τους κυνηγημένους και τους απροστάτευτους της εποχής τους. Θεωρούν αυτονόητο να θυσιαστούν για τον κάθε έναν από αυτούς. Η περιθωριοποίηση των κοινωνικά αδυνάτων δεν συνάδει με το ορθόδοξο ήθος. Κάθε άνθρωπος αποτελεί ανεπανάληπτη προσωπικότητα, είναι εικόνα του Θεού. Με ποιό δικαίωμα αναρωτιέται ο Χρυσόστομος μπορεί κανείς να περιφρονεί εκείνους τους οποίους ο Θεός τόσο τιμά ώστε να δίνει το Σώμα και το Αίμα Του Υιού του; Η επιμονή του μάλιστα να κτίσει το λεπροκομείο, όχι σε κάποια υποβαθμισμένη περιοχή της Κωνσταντινούπολης, αλλά στην πλουσιότερη συνοικία έξω από την πόλη, εκεί που ζούσαν μεγάλοι γαιοκτήμονες και οι οποίοι έβλεπαν την οικονομική αξία των πολυτελών οικημάτων να μειώνεται λόγω της γειτνίασης με το κτήριο αυτό αποτέλεσε και την αφορμή για την οριστική διωξή του, που θα τον οδηγούσε στην εξορία και στο βασανιστικό θάνατο.

Και οι θέσεις τους για την Παιδεία επίσης, σύγχρονες και επίκαιρες. Η παιδεία υποστήριζαν πρέπει να είναι στην υπηρεσία του ανθρώπου και όχι του συστήματος, όπως δυστυχώς έχει καταντήσει στις μέρες μας. Σήμερα σε ολόκληρο τον κόσμο η Παιδεία είναι κατευθυνόμενη, για αυτό και αποτυχημένη. Το ζητούμενο στις μέρες μας δεν είναι να φτιάξουμε ελεύθερους ανθρώπους με συγκροτημένη προσωπικότητα, υπεύθυνους, έτοιμους να σταθούν κριτικά σε ό,τι αλλοιώνει την ομορφιά της ζωής, αλλά εξαρτήματα για να λειτουργήσει καλά η μηχανή της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας. Η Παιδεία ,.όμως, δεν πρέπει να αποβλέπει στην παραγωγικότητα, ούτε στις όποιες ανάγκες του κράτους, οφείλει να οδηγεί τους νέους στην ανακάλυψη του μυστηρίου της ζωής, στην κατάκτηση της ελευθερίας, στα μονοπάτια της αναζήτησης της αλήθειας, στη μύησή στην παράδοση του τόπου τους και στον πολιτισμό, στη μεταμόρφωσή τους. Η Παιδεία για να είναι πετυχημένη·πρέπει να μιλά στις ψυχές, να τις κάνει να χαίρονται, να ονειρεύονται, να δημιουργούν. Να είναι, όπως περιγράφουν οι τρεις Ιεράρχες, «δρόμος απελευθέρωσης και όχι διαδικασία εξαναγκασμού και ανελευθερίας».

Άνθρωποι με ανοιχτούς πνευματικούς ορίζοντες, οι Πατέρες της Εκκλησίας τονίζουν κατ΄επανάληψη την αξία της αρχαίας ελληνικής παιδείας. Ο Γρηγόριος αντιδρώντας στις απόψεις κάποιων ακραίων και φοβικών χριστιανών που αρνούνταν την μελέτη της κλασικής παιδείας, υποστηρίζει πως είναι «αγροίκοι και αγράμματοι» όσοι δεν δέχονται την αξία της. Η χρησιμοποίηση της αρχαίας ελληνικής παιδείας για την έκφραση των χριστιανικών αληθειών και η δημιουργική εξέλιξη του Χριστιανισμού που ακολούθησε, σημαίνει ότι οι τρεις Ιεράρχες γονιμοποίησαν τα στοιχεία του Ελληνισμού της εποχής τους και πέτυχαν, αφενός την αρμονική σύνθεση αρχαιοελληνικής σκέψης και χριστιανικού πνεύματος και αφετέρου να διασώσουν το ελληνικό στοιχείο σμιλεύοντάς το με την χριστιανική πίστη στο τρίπτυχο Φιλαλήθεια, Φιλοκαλία, Φιλανθρωπία, ώστε να θεωρούνται προστάτες της ελληνικής παιδείας και των γραμμάτων.